Қарапайымдылар немесе біржасушалылар
Қарапайымдылар немесе біржасушалылар
Қарапайымдылар немесе біржасушалылар
Біржасушалылар немесе қарапайымдылар бір жасушадан тұратын ең кішкентай тіршілік иелеріне жатады. Бұл жасушалар өзіне тән барлық функциялары бар дербес ағза болып табылады (зат алмасу, тітіркену, қозғалыс, көбею).
Біржасушалылардың денесі тұрақты (кірпікшелі кебісше, талшықты) немесе тұрақты емес пішінді (амеба) болуы мүмкін. Қарапайымдылар денесінің негізгі компоненттері ол – ядро және цитоплазма. Қарапайымдылар цитоплазмасында жалпы жасушалы органоидтармен қатар (митохондрия, рибосомалар, Гольджи аппараты және т.б.) ас қорыту, осмореттеу, бөліну функцияларын орындайтын арнайы органоидтар да (ас қорыту және жиырылғыш вакуольдер) бар. Барлық қарапайымдылар белсенді қозғалуға қабілетті. Қозғалыс жалған аяқтардың (амеба және басқа тамыраяқтыларда), талшықтардың (жасыл эвглена) немесе кірпікшелердің (инфузория) көмегімен жүзеге асырылады. Қарапайымдылар фагоцитоз деп аталатын қатты бөлшектерді (амеба) басып ала алады. Қарапайымдылардың көпшілігі бактериялар және шіріген органикалық заттармен қоректенеді. Жұтылғаннан кейін тамақ ас қорыту вакуолаларында сіңіріледі. Қарапайымдылардың бөліну функциясын жиырылғыш вакуольдер немесе арнайы тесіктер-порошица (инфузорида) орындайды.
Қарапайымдылар арасында автотрофты, гетеротрофты немесе аралас тамақтану түрлері бар. Автотрофтарда хроматофорлар бар — фотосинтетикалық пигменттері бар органеллалар, мысалы вольвокста, ал жасыл эвгленада аралас тамақтану түрі. Гетеротрофты қарапайымдылардайын органикалық заттарды қоршаған ортадан сіңіреді. Олардың арасында сапрофиттер мен паразиттер кездеседі.
Қарапайымдылар тұщы су қоймаларында, теңіздерде және топырақта өмір сүреді. Қарапайымдылардың басым көпшілігі цистаға айналу қабілетіне ие, яғни қолайсыз жағдайлар басталған кезде (температураның төмендеуі, суқоймасының кебуі) демалу кезеңіне өтеді — тығыз қорғаныш қабығымен жабылған цисталар. Цисталардың пайда болуы — қолайсыз жағдайларда өмір сүруге бейімделу ғана емес, сонымен қатар қарапайымдыларды тарату. Қолайлы жағдай туған кезде ағза цистаның қабығын тастап, қоректеніп және көбейе бастайды.
Қарапайымдылардың көбеюі жасушанының екіге (жыныссыз) бөлінуі арқылы жүреді; көпшілігінде жыныстық процесс байқалады. Өмірлік циклде көптеген қарапайымдылардың көбеюдің жыныссыз және жыныстық түрлері алмасып отырылады.
Біржасушалылардың 90 000-нан астам түрлері бар. Олардың барлығы эукариоттар (жеке ядросы бар), бірақ ұйымдастырудың жасуша деңгейінде болады.
Амеба
Тамыраяқтылар класының өкіліне қарапайым амеба жатады. Көптеген қарапайымдылардан айырмашылығы, оның тұрақты дене пішіні жоқ. Ол жалған аяқтардың көмегімен қозғалады және тамақтанады (бактериялармен, біржасушалы балдырлармен, кейбір қарапайымдармен).
Амеба олжаны жалған аяқтармен қоршайды, одан кейін қоректік зат цитоплазмаға барады, онда оның айналасында ас қорыту вакуолы пайда болады. Онда цитоплазмадан келетін ас қорыту сөлінің әсерінен ас қорыту жүреді, нәтижесінде ас қорыту заттары пайда болады. Олар цитоплазмаға енеді, қорытылмаған тамақ қалдықтарын сыртқа шығарылып тасталынады.
Амеба барлық денесімен тыныс алады: суда еріген оттегі диффузия арқылы оның денесіне тікелей енеді, ал тыныс алу кезінде жасушада пайда болған көмірқышқыл газы сыртқа шығарылады.
Амеба ағзасындағы еріген заттардың концентрациясы суға қарағанда үлкен, сондықтан су үздіксіз жиналып, оның артық мөлшері жиырылғыш вакуоль арқылы шығарылады. Бұл вакуоль ағзадан ыдырау өнімдерін шығаруға да қатысады. Амеба бөліну арқылы көбейеді. Ядро екіге бөлінеді, олардың арасында тартылыс пайда болады, содан кейін бір аналық жасушадан екі тәуелсіз аналық жасуша пайда болады. Амеба тұщы су жануарларына жатады.
Жасыл эвглена
Тұщы су қоймаларында қарапайымдылардың тағы бір кең таралған түрі — жасыл эвглена өмір сүреді. Ол ұршық тәрізді пішінге ие, цитоплазманың сыртқы қабаты тығыздалып, осы пішінді сақтауға көмектесетін қабық түзеді.
Жасыл эвглена денесінің алдыңғы ұшынан ұзын жұқа талшық шығып тұрады, оны айналдыру арқылы эвглена суда қозғалады. Эвглена цитоплазмасында ядро және бірнеше түсті сопақша денелер (хлорофиллі бар хроматофорлар) орналасқан. Сондықтан жарықта эвглена жасыл өсімдік ретінде қоректенеді (автотрофты). Жарықсезгіштік көзі эвгленге жарықтандырылған жерлерді табуға көмектеседі.
Егер эвглена ұзақ мерзім қараңғы жерде болса, онда хлорофилл жоғалып олар гетеротрофты тамақтану әдісіне өтеді. Яғни, олар өзінің бүкіл денесімен судан сіңіру арқылы дайын органикалық заттармен қоректене бастайды. Жасыл эвгленадағы тыныс алу, көбею, екіге бөліну, цисталардың пайда болуы амебаға ұқсас болып келеді.
Вольвокс
Талшықтылардың арасында колониальді түрлері де бар, мысалы вольвокс.
Оның пішіні шар тәрізді, денесі жеке жасушалары батырылған сілікпе тәрізді заттан тұрады – колония мүшесі. Олар кішкентай, алмұрт тәрізді, екі талшығы бар. Барлық талшықтардың үйлесімді қозғалысының арқасында вольвокс қозғалады. Вольвокс колониясында көбеюге қабілетті бірнеше жасушалар бар; олардан аналық колониялар пайда болады.
Кірпікшелі кебісше
Тұщы су қоймаларында қарапайымдылардың тағы бір жиі кездесетін түрі ол — кірпікшелі кебісше. Бұл жасуша пішінінің ерекшеліктеріне байланысты (кебіс түрінде) өз атауын алған. Кірпікшелері қозғалыс органоидтары ретінде қызмет етеді. Денесі тұрақты пішінге ие, өйткені ол тығыз қабықшамен жабылған. Кірпікшелі кебісше екі ядросы бар: үлкен және кіші.
Үлкен ядросы барлық өмірлік процестерді реттейді, ал кішкентай ядросы — кебісшенің көбеюінде маңызды рөл атқарады. Кірпікшелі кебісше бактериялармен, балдырлармен және кейбір қарапайымдылармен қоректенеді. Кірпікшелердің тербелістерінің көмегімен тамақ ауыз қуысына, содан кейін жұтқыншаққа енеді, оның түбінде ас қорыту вакуолалары пайда болады, онда тамақ қорытылады және қоректік заттар сіңіріледі. Қорытылмаған қалдықтар арнайы орган – порошицаарқылы жойылады. Шығару функциясы жиырылғыш вакуольмен жүзеге асырылады.
Ол амеба сияқты жыныссыз жолмен көбейеді, бірақ кірпікшелі кебісше үшін жыныстық процесс де тән. Бұл екі дараның бірігуінен тұрады, олардың арасында ядролық материал алмасады, содан кейін олар бөлінеді.
Жыныстық көбеюдің бұл түрі конъюгация деп аталады. Осылайша, тұщы су қарапайымдыларының ішінде кірпікшелі кебісше ең күрделі құрылымға ие.
Тітіркенгіштік
Қарапайымдылар организмдерін сипаттай отырып, олардың тағы бір қасиеті — тітіркенуге ерекше назар аудару керек. Қарапайымдыларда жүйке жүйесі жоқ, олар бүкіл жасушаның тітіркенуін сезінеді және оларға қозғалыс — таксис арқылы жауап бере алады.
Біржасушалылардың денесі тұрақты (кірпікшелі кебісше, талшықты) немесе тұрақты емес пішінді (амеба) болуы мүмкін. Қарапайымдылар денесінің негізгі компоненттері ол – ядро және цитоплазма. Қарапайымдылар цитоплазмасында жалпы жасушалы органоидтармен қатар (митохондрия, рибосомалар, Гольджи аппараты және т.б.) ас қорыту, осмореттеу, бөліну функцияларын орындайтын арнайы органоидтар да (ас қорыту және жиырылғыш вакуольдер) бар. Барлық қарапайымдылар белсенді қозғалуға қабілетті. Қозғалыс жалған аяқтардың (амеба және басқа тамыраяқтыларда), талшықтардың (жасыл эвглена) немесе кірпікшелердің (инфузория) көмегімен жүзеге асырылады. Қарапайымдылар фагоцитоз деп аталатын қатты бөлшектерді (амеба) басып ала алады. Қарапайымдылардың көпшілігі бактериялар және шіріген органикалық заттармен қоректенеді. Жұтылғаннан кейін тамақ ас қорыту вакуолаларында сіңіріледі. Қарапайымдылардың бөліну функциясын жиырылғыш вакуольдер немесе арнайы тесіктер-порошица (инфузорида) орындайды.
Қарапайымдылар арасында автотрофты, гетеротрофты немесе аралас тамақтану түрлері бар. Автотрофтарда хроматофорлар бар — фотосинтетикалық пигменттері бар органеллалар, мысалы вольвокста, ал жасыл эвгленада аралас тамақтану түрі. Гетеротрофты қарапайымдылардайын органикалық заттарды қоршаған ортадан сіңіреді. Олардың арасында сапрофиттер мен паразиттер кездеседі.
Қарапайымдылар тұщы су қоймаларында, теңіздерде және топырақта өмір сүреді. Қарапайымдылардың басым көпшілігі цистаға айналу қабілетіне ие, яғни қолайсыз жағдайлар басталған кезде (температураның төмендеуі, суқоймасының кебуі) демалу кезеңіне өтеді — тығыз қорғаныш қабығымен жабылған цисталар. Цисталардың пайда болуы — қолайсыз жағдайларда өмір сүруге бейімделу ғана емес, сонымен қатар қарапайымдыларды тарату. Қолайлы жағдай туған кезде ағза цистаның қабығын тастап, қоректеніп және көбейе бастайды.
Қарапайымдылардың көбеюі жасушанының екіге (жыныссыз) бөлінуі арқылы жүреді; көпшілігінде жыныстық процесс байқалады. Өмірлік циклде көптеген қарапайымдылардың көбеюдің жыныссыз және жыныстық түрлері алмасып отырылады.
Біржасушалылардың 90 000-нан астам түрлері бар. Олардың барлығы эукариоттар (жеке ядросы бар), бірақ ұйымдастырудың жасуша деңгейінде болады.
Амеба
Тамыраяқтылар класының өкіліне қарапайым амеба жатады. Көптеген қарапайымдылардан айырмашылығы, оның тұрақты дене пішіні жоқ. Ол жалған аяқтардың көмегімен қозғалады және тамақтанады (бактериялармен, біржасушалы балдырлармен, кейбір қарапайымдармен).
Амеба олжаны жалған аяқтармен қоршайды, одан кейін қоректік зат цитоплазмаға барады, онда оның айналасында ас қорыту вакуолы пайда болады. Онда цитоплазмадан келетін ас қорыту сөлінің әсерінен ас қорыту жүреді, нәтижесінде ас қорыту заттары пайда болады. Олар цитоплазмаға енеді, қорытылмаған тамақ қалдықтарын сыртқа шығарылып тасталынады.
Амеба барлық денесімен тыныс алады: суда еріген оттегі диффузия арқылы оның денесіне тікелей енеді, ал тыныс алу кезінде жасушада пайда болған көмірқышқыл газы сыртқа шығарылады.
Амеба ағзасындағы еріген заттардың концентрациясы суға қарағанда үлкен, сондықтан су үздіксіз жиналып, оның артық мөлшері жиырылғыш вакуоль арқылы шығарылады. Бұл вакуоль ағзадан ыдырау өнімдерін шығаруға да қатысады. Амеба бөліну арқылы көбейеді. Ядро екіге бөлінеді, олардың арасында тартылыс пайда болады, содан кейін бір аналық жасушадан екі тәуелсіз аналық жасуша пайда болады. Амеба тұщы су жануарларына жатады.
Жасыл эвглена
Тұщы су қоймаларында қарапайымдылардың тағы бір кең таралған түрі — жасыл эвглена өмір сүреді. Ол ұршық тәрізді пішінге ие, цитоплазманың сыртқы қабаты тығыздалып, осы пішінді сақтауға көмектесетін қабық түзеді.
Жасыл эвглена денесінің алдыңғы ұшынан ұзын жұқа талшық шығып тұрады, оны айналдыру арқылы эвглена суда қозғалады. Эвглена цитоплазмасында ядро және бірнеше түсті сопақша денелер (хлорофиллі бар хроматофорлар) орналасқан. Сондықтан жарықта эвглена жасыл өсімдік ретінде қоректенеді (автотрофты). Жарықсезгіштік көзі эвгленге жарықтандырылған жерлерді табуға көмектеседі.
Егер эвглена ұзақ мерзім қараңғы жерде болса, онда хлорофилл жоғалып олар гетеротрофты тамақтану әдісіне өтеді. Яғни, олар өзінің бүкіл денесімен судан сіңіру арқылы дайын органикалық заттармен қоректене бастайды. Жасыл эвгленадағы тыныс алу, көбею, екіге бөліну, цисталардың пайда болуы амебаға ұқсас болып келеді.
Вольвокс
Талшықтылардың арасында колониальді түрлері де бар, мысалы вольвокс.
Оның пішіні шар тәрізді, денесі жеке жасушалары батырылған сілікпе тәрізді заттан тұрады – колония мүшесі. Олар кішкентай, алмұрт тәрізді, екі талшығы бар. Барлық талшықтардың үйлесімді қозғалысының арқасында вольвокс қозғалады. Вольвокс колониясында көбеюге қабілетті бірнеше жасушалар бар; олардан аналық колониялар пайда болады.
Кірпікшелі кебісше
Тұщы су қоймаларында қарапайымдылардың тағы бір жиі кездесетін түрі ол — кірпікшелі кебісше. Бұл жасуша пішінінің ерекшеліктеріне байланысты (кебіс түрінде) өз атауын алған. Кірпікшелері қозғалыс органоидтары ретінде қызмет етеді. Денесі тұрақты пішінге ие, өйткені ол тығыз қабықшамен жабылған. Кірпікшелі кебісше екі ядросы бар: үлкен және кіші.
Үлкен ядросы барлық өмірлік процестерді реттейді, ал кішкентай ядросы — кебісшенің көбеюінде маңызды рөл атқарады. Кірпікшелі кебісше бактериялармен, балдырлармен және кейбір қарапайымдылармен қоректенеді. Кірпікшелердің тербелістерінің көмегімен тамақ ауыз қуысына, содан кейін жұтқыншаққа енеді, оның түбінде ас қорыту вакуолалары пайда болады, онда тамақ қорытылады және қоректік заттар сіңіріледі. Қорытылмаған қалдықтар арнайы орган – порошицаарқылы жойылады. Шығару функциясы жиырылғыш вакуольмен жүзеге асырылады.
Ол амеба сияқты жыныссыз жолмен көбейеді, бірақ кірпікшелі кебісше үшін жыныстық процесс де тән. Бұл екі дараның бірігуінен тұрады, олардың арасында ядролық материал алмасады, содан кейін олар бөлінеді.
Жыныстық көбеюдің бұл түрі конъюгация деп аталады. Осылайша, тұщы су қарапайымдыларының ішінде кірпікшелі кебісше ең күрделі құрылымға ие.
Тітіркенгіштік
Қарапайымдылар организмдерін сипаттай отырып, олардың тағы бір қасиеті — тітіркенуге ерекше назар аудару керек. Қарапайымдыларда жүйке жүйесі жоқ, олар бүкіл жасушаның тітіркенуін сезінеді және оларға қозғалыс — таксис арқылы жауап бере алады.
Қарапайымдылар немесе біржасушалылар
Біржасушалылар немесе қарапайымдылар бір жасушадан тұратын ең кішкентай тіршілік иелеріне жатады. Бұл жасушалар өзіне тән барлық функциялары бар дербес ағза болып табылады (зат алмасу, тітіркену, қозғалыс, көбею).
Біржасушалылардың денесі тұрақты (кірпікшелі кебісше, талшықты) немесе тұрақты емес пішінді (амеба) болуы мүмкін. Қарапайымдылар денесінің негізгі компоненттері ол – ядро және цитоплазма. Қарапайымдылар цитоплазмасында жалпы жасушалы органоидтармен қатар (митохондрия, рибосомалар, Гольджи аппараты және т.б.) ас қорыту, осмореттеу, бөліну функцияларын орындайтын арнайы органоидтар да (ас қорыту және жиырылғыш вакуольдер) бар. Барлық қарапайымдылар белсенді қозғалуға қабілетті. Қозғалыс жалған аяқтардың (амеба және басқа тамыраяқтыларда), талшықтардың (жасыл эвглена) немесе кірпікшелердің (инфузория) көмегімен жүзеге асырылады. Қарапайымдылар фагоцитоз деп аталатын қатты бөлшектерді (амеба) басып ала алады. Қарапайымдылардың көпшілігі бактериялар және шіріген органикалық заттармен қоректенеді. Жұтылғаннан кейін тамақ ас қорыту вакуолаларында сіңіріледі. Қарапайымдылардың бөліну функциясын жиырылғыш вакуольдер немесе арнайы тесіктер-порошица (инфузорида) орындайды.
Қарапайымдылар арасында автотрофты, гетеротрофты немесе аралас тамақтану түрлері бар. Автотрофтарда хроматофорлар бар — фотосинтетикалық пигменттері бар органеллалар, мысалы вольвокста, ал жасыл эвгленада аралас тамақтану түрі. Гетеротрофты қарапайымдылардайын органикалық заттарды қоршаған ортадан сіңіреді. Олардың арасында сапрофиттер мен паразиттер кездеседі.
Қарапайымдылар тұщы су қоймаларында, теңіздерде және топырақта өмір сүреді. Қарапайымдылардың басым көпшілігі цистаға айналу қабілетіне ие, яғни қолайсыз жағдайлар басталған кезде (температураның төмендеуі, суқоймасының кебуі) демалу кезеңіне өтеді — тығыз қорғаныш қабығымен жабылған цисталар. Цисталардың пайда болуы — қолайсыз жағдайларда өмір сүруге бейімделу ғана емес, сонымен қатар қарапайымдыларды тарату. Қолайлы жағдай туған кезде ағза цистаның қабығын тастап, қоректеніп және көбейе бастайды.
Қарапайымдылардың көбеюі жасушанының екіге (жыныссыз) бөлінуі арқылы жүреді; көпшілігінде жыныстық процесс байқалады. Өмірлік циклде көптеген қарапайымдылардың көбеюдің жыныссыз және жыныстық түрлері алмасып отырылады.
Біржасушалылардың 90 000-нан астам түрлері бар. Олардың барлығы эукариоттар (жеке ядросы бар), бірақ ұйымдастырудың жасуша деңгейінде болады.
Амеба
Тамыраяқтылар класының өкіліне қарапайым амеба жатады. Көптеген қарапайымдылардан айырмашылығы, оның тұрақты дене пішіні жоқ. Ол жалған аяқтардың көмегімен қозғалады және тамақтанады (бактериялармен, біржасушалы балдырлармен, кейбір қарапайымдармен).
Амеба олжаны жалған аяқтармен қоршайды, одан кейін қоректік зат цитоплазмаға барады, онда оның айналасында ас қорыту вакуолы пайда болады. Онда цитоплазмадан келетін ас қорыту сөлінің әсерінен ас қорыту жүреді, нәтижесінде ас қорыту заттары пайда болады. Олар цитоплазмаға енеді, қорытылмаған тамақ қалдықтарын сыртқа шығарылып тасталынады.
Амеба барлық денесімен тыныс алады: суда еріген оттегі диффузия арқылы оның денесіне тікелей енеді, ал тыныс алу кезінде жасушада пайда болған көмірқышқыл газы сыртқа шығарылады.
Амеба ағзасындағы еріген заттардың концентрациясы суға қарағанда үлкен, сондықтан су үздіксіз жиналып, оның артық мөлшері жиырылғыш вакуоль арқылы шығарылады. Бұл вакуоль ағзадан ыдырау өнімдерін шығаруға да қатысады. Амеба бөліну арқылы көбейеді. Ядро екіге бөлінеді, олардың арасында тартылыс пайда болады, содан кейін бір аналық жасушадан екі тәуелсіз аналық жасуша пайда болады. Амеба тұщы су жануарларына жатады.
Жасыл эвглена
Тұщы су қоймаларында қарапайымдылардың тағы бір кең таралған түрі — жасыл эвглена өмір сүреді. Ол ұршық тәрізді пішінге ие, цитоплазманың сыртқы қабаты тығыздалып, осы пішінді сақтауға көмектесетін қабық түзеді.
Жасыл эвглена денесінің алдыңғы ұшынан ұзын жұқа талшық шығып тұрады, оны айналдыру арқылы эвглена суда қозғалады. Эвглена цитоплазмасында ядро және бірнеше түсті сопақша денелер (хлорофиллі бар хроматофорлар) орналасқан. Сондықтан жарықта эвглена жасыл өсімдік ретінде қоректенеді (автотрофты). Жарықсезгіштік көзі эвгленге жарықтандырылған жерлерді табуға көмектеседі.
Егер эвглена ұзақ мерзім қараңғы жерде болса, онда хлорофилл жоғалып олар гетеротрофты тамақтану әдісіне өтеді. Яғни, олар өзінің бүкіл денесімен судан сіңіру арқылы дайын органикалық заттармен қоректене бастайды. Жасыл эвгленадағы тыныс алу, көбею, екіге бөліну, цисталардың пайда болуы амебаға ұқсас болып келеді.
Вольвокс
Талшықтылардың арасында колониальді түрлері де бар, мысалы вольвокс.
Оның пішіні шар тәрізді, денесі жеке жасушалары батырылған сілікпе тәрізді заттан тұрады – колония мүшесі. Олар кішкентай, алмұрт тәрізді, екі талшығы бар. Барлық талшықтардың үйлесімді қозғалысының арқасында вольвокс қозғалады. Вольвокс колониясында көбеюге қабілетті бірнеше жасушалар бар; олардан аналық колониялар пайда болады.
Кірпікшелі кебісше
Тұщы су қоймаларында қарапайымдылардың тағы бір жиі кездесетін түрі ол — кірпікшелі кебісше. Бұл жасуша пішінінің ерекшеліктеріне байланысты (кебіс түрінде) өз атауын алған. Кірпікшелері қозғалыс органоидтары ретінде қызмет етеді. Денесі тұрақты пішінге ие, өйткені ол тығыз қабықшамен жабылған. Кірпікшелі кебісше екі ядросы бар: үлкен және кіші.
Үлкен ядросы барлық өмірлік процестерді реттейді, ал кішкентай ядросы — кебісшенің көбеюінде маңызды рөл атқарады. Кірпікшелі кебісше бактериялармен, балдырлармен және кейбір қарапайымдылармен қоректенеді. Кірпікшелердің тербелістерінің көмегімен тамақ ауыз қуысына, содан кейін жұтқыншаққа енеді, оның түбінде ас қорыту вакуолалары пайда болады, онда тамақ қорытылады және қоректік заттар сіңіріледі. Қорытылмаған қалдықтар арнайы орган – порошицаарқылы жойылады. Шығару функциясы жиырылғыш вакуольмен жүзеге асырылады.
Ол амеба сияқты жыныссыз жолмен көбейеді, бірақ кірпікшелі кебісше үшін жыныстық процесс де тән. Бұл екі дараның бірігуінен тұрады, олардың арасында ядролық материал алмасады, содан кейін олар бөлінеді.
Жыныстық көбеюдің бұл түрі конъюгация деп аталады. Осылайша, тұщы су қарапайымдыларының ішінде кірпікшелі кебісше ең күрделі құрылымға ие.
Тітіркенгіштік
Қарапайымдылар организмдерін сипаттай отырып, олардың тағы бір қасиеті — тітіркенуге ерекше назар аудару керек. Қарапайымдыларда жүйке жүйесі жоқ, олар бүкіл жасушаның тітіркенуін сезінеді және оларға қозғалыс — таксис арқылы жауап бере алады.
Біржасушалылардың денесі тұрақты (кірпікшелі кебісше, талшықты) немесе тұрақты емес пішінді (амеба) болуы мүмкін. Қарапайымдылар денесінің негізгі компоненттері ол – ядро және цитоплазма. Қарапайымдылар цитоплазмасында жалпы жасушалы органоидтармен қатар (митохондрия, рибосомалар, Гольджи аппараты және т.б.) ас қорыту, осмореттеу, бөліну функцияларын орындайтын арнайы органоидтар да (ас қорыту және жиырылғыш вакуольдер) бар. Барлық қарапайымдылар белсенді қозғалуға қабілетті. Қозғалыс жалған аяқтардың (амеба және басқа тамыраяқтыларда), талшықтардың (жасыл эвглена) немесе кірпікшелердің (инфузория) көмегімен жүзеге асырылады. Қарапайымдылар фагоцитоз деп аталатын қатты бөлшектерді (амеба) басып ала алады. Қарапайымдылардың көпшілігі бактериялар және шіріген органикалық заттармен қоректенеді. Жұтылғаннан кейін тамақ ас қорыту вакуолаларында сіңіріледі. Қарапайымдылардың бөліну функциясын жиырылғыш вакуольдер немесе арнайы тесіктер-порошица (инфузорида) орындайды.
Қарапайымдылар арасында автотрофты, гетеротрофты немесе аралас тамақтану түрлері бар. Автотрофтарда хроматофорлар бар — фотосинтетикалық пигменттері бар органеллалар, мысалы вольвокста, ал жасыл эвгленада аралас тамақтану түрі. Гетеротрофты қарапайымдылардайын органикалық заттарды қоршаған ортадан сіңіреді. Олардың арасында сапрофиттер мен паразиттер кездеседі.
Қарапайымдылар тұщы су қоймаларында, теңіздерде және топырақта өмір сүреді. Қарапайымдылардың басым көпшілігі цистаға айналу қабілетіне ие, яғни қолайсыз жағдайлар басталған кезде (температураның төмендеуі, суқоймасының кебуі) демалу кезеңіне өтеді — тығыз қорғаныш қабығымен жабылған цисталар. Цисталардың пайда болуы — қолайсыз жағдайларда өмір сүруге бейімделу ғана емес, сонымен қатар қарапайымдыларды тарату. Қолайлы жағдай туған кезде ағза цистаның қабығын тастап, қоректеніп және көбейе бастайды.
Қарапайымдылардың көбеюі жасушанының екіге (жыныссыз) бөлінуі арқылы жүреді; көпшілігінде жыныстық процесс байқалады. Өмірлік циклде көптеген қарапайымдылардың көбеюдің жыныссыз және жыныстық түрлері алмасып отырылады.
Біржасушалылардың 90 000-нан астам түрлері бар. Олардың барлығы эукариоттар (жеке ядросы бар), бірақ ұйымдастырудың жасуша деңгейінде болады.
Амеба
Тамыраяқтылар класының өкіліне қарапайым амеба жатады. Көптеген қарапайымдылардан айырмашылығы, оның тұрақты дене пішіні жоқ. Ол жалған аяқтардың көмегімен қозғалады және тамақтанады (бактериялармен, біржасушалы балдырлармен, кейбір қарапайымдармен).
Амеба олжаны жалған аяқтармен қоршайды, одан кейін қоректік зат цитоплазмаға барады, онда оның айналасында ас қорыту вакуолы пайда болады. Онда цитоплазмадан келетін ас қорыту сөлінің әсерінен ас қорыту жүреді, нәтижесінде ас қорыту заттары пайда болады. Олар цитоплазмаға енеді, қорытылмаған тамақ қалдықтарын сыртқа шығарылып тасталынады.
Амеба барлық денесімен тыныс алады: суда еріген оттегі диффузия арқылы оның денесіне тікелей енеді, ал тыныс алу кезінде жасушада пайда болған көмірқышқыл газы сыртқа шығарылады.
Амеба ағзасындағы еріген заттардың концентрациясы суға қарағанда үлкен, сондықтан су үздіксіз жиналып, оның артық мөлшері жиырылғыш вакуоль арқылы шығарылады. Бұл вакуоль ағзадан ыдырау өнімдерін шығаруға да қатысады. Амеба бөліну арқылы көбейеді. Ядро екіге бөлінеді, олардың арасында тартылыс пайда болады, содан кейін бір аналық жасушадан екі тәуелсіз аналық жасуша пайда болады. Амеба тұщы су жануарларына жатады.
Жасыл эвглена
Тұщы су қоймаларында қарапайымдылардың тағы бір кең таралған түрі — жасыл эвглена өмір сүреді. Ол ұршық тәрізді пішінге ие, цитоплазманың сыртқы қабаты тығыздалып, осы пішінді сақтауға көмектесетін қабық түзеді.
Жасыл эвглена денесінің алдыңғы ұшынан ұзын жұқа талшық шығып тұрады, оны айналдыру арқылы эвглена суда қозғалады. Эвглена цитоплазмасында ядро және бірнеше түсті сопақша денелер (хлорофиллі бар хроматофорлар) орналасқан. Сондықтан жарықта эвглена жасыл өсімдік ретінде қоректенеді (автотрофты). Жарықсезгіштік көзі эвгленге жарықтандырылған жерлерді табуға көмектеседі.
Егер эвглена ұзақ мерзім қараңғы жерде болса, онда хлорофилл жоғалып олар гетеротрофты тамақтану әдісіне өтеді. Яғни, олар өзінің бүкіл денесімен судан сіңіру арқылы дайын органикалық заттармен қоректене бастайды. Жасыл эвгленадағы тыныс алу, көбею, екіге бөліну, цисталардың пайда болуы амебаға ұқсас болып келеді.
Вольвокс
Талшықтылардың арасында колониальді түрлері де бар, мысалы вольвокс.
Оның пішіні шар тәрізді, денесі жеке жасушалары батырылған сілікпе тәрізді заттан тұрады – колония мүшесі. Олар кішкентай, алмұрт тәрізді, екі талшығы бар. Барлық талшықтардың үйлесімді қозғалысының арқасында вольвокс қозғалады. Вольвокс колониясында көбеюге қабілетті бірнеше жасушалар бар; олардан аналық колониялар пайда болады.
Кірпікшелі кебісше
Тұщы су қоймаларында қарапайымдылардың тағы бір жиі кездесетін түрі ол — кірпікшелі кебісше. Бұл жасуша пішінінің ерекшеліктеріне байланысты (кебіс түрінде) өз атауын алған. Кірпікшелері қозғалыс органоидтары ретінде қызмет етеді. Денесі тұрақты пішінге ие, өйткені ол тығыз қабықшамен жабылған. Кірпікшелі кебісше екі ядросы бар: үлкен және кіші.
Үлкен ядросы барлық өмірлік процестерді реттейді, ал кішкентай ядросы — кебісшенің көбеюінде маңызды рөл атқарады. Кірпікшелі кебісше бактериялармен, балдырлармен және кейбір қарапайымдылармен қоректенеді. Кірпікшелердің тербелістерінің көмегімен тамақ ауыз қуысына, содан кейін жұтқыншаққа енеді, оның түбінде ас қорыту вакуолалары пайда болады, онда тамақ қорытылады және қоректік заттар сіңіріледі. Қорытылмаған қалдықтар арнайы орган – порошицаарқылы жойылады. Шығару функциясы жиырылғыш вакуольмен жүзеге асырылады.
Ол амеба сияқты жыныссыз жолмен көбейеді, бірақ кірпікшелі кебісше үшін жыныстық процесс де тән. Бұл екі дараның бірігуінен тұрады, олардың арасында ядролық материал алмасады, содан кейін олар бөлінеді.
Жыныстық көбеюдің бұл түрі конъюгация деп аталады. Осылайша, тұщы су қарапайымдыларының ішінде кірпікшелі кебісше ең күрделі құрылымға ие.
Тітіркенгіштік
Қарапайымдылар организмдерін сипаттай отырып, олардың тағы бір қасиеті — тітіркенуге ерекше назар аудару керек. Қарапайымдыларда жүйке жүйесі жоқ, олар бүкіл жасушаның тітіркенуін сезінеді және оларға қозғалыс — таксис арқылы жауап бере алады.
